Prawo spadkowe posługuje się wieloma różnymi instytucjami, wśród nich odnajdziemy m.in. prawo do zachowku. Nie każdy wie czym jest zachowek, jakie warunki należy spełnić, aby go otrzymać i czy ulega on przedawnieniu. Przed wystąpieniem z jakimkolwiek roszczeniem o zapłatę zachowku warto więc dowiedzieć się na jego temat nieco więcej.
Komu przysługuje zachowek?
Zachowek jest uprawnieniem do żądania zapłaty odpowiedniej części ze spadku w sytuacji, gdy dana osoba została pominięta przy dziedziczeniu. Z taką sytuacją mamy do czynienia najczęściej wtedy, gdy spadkodawca pozostawia po sobie testament, w którym do swojego majątku powołuje osobę spoza kręgu swojej najbliższej rodziny. Zachowek nie przysługuje jednak każdemu krewnemu. Zgodnie bowiem z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Zachowek jest formą rekompensaty pieniężnej za brak powołania do dziedziczenia członków najbliższej rodziny, którzy w normalnych warunkach (np. gdy nie został pozostawiony testament wykluczający niektórych członków rodziny) dochodziliby do dziedziczenia.
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 28 stycznia 2021 r. (sygn. akt I ACa 544/20), celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wymienionych w art. 991 §1 KC, przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do kręgu podmiotów wymienionych w art. 991 §1 KC ma prawo do uzyskania określonej korzyści ze spadku. Z art. 991 §2 KC wynika, że zaspokojenie należnego osobie uprawnionej roszczenia o zachowek w pierwszej kolejności może nastąpić bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska równowartości zachowku w jednej z powyższej wskazanych form może kierować roszczenie o zachowek do spadkobiercy.
Wysokość zachowku – jak wyliczyć?
Wiemy już, że wysokość zachowku jest uzależniona od tego kim jest osoba ubiegająca się o to świadczenia. W przypadku małoletnich i osób trwale niezdolnych do pracy wysokość zachowku to 2/3 tego, co dana osoba uzyskałaby, gdyby normalnie doszła do dziedziczenia. W pozostałych przypadkach wysokość zachowku to połowa udziału spadkowego, który przypadłby w przypadku dojścia do dziedziczenia.
Wysokość zachowku jest uzależniona od wartości całego majątku spadkowego oraz udziału, który przypadłby uprawnionemu, gdyby normalnie dziedziczył. Najlepiej zobrazować to na przykładzie – Jan zostawił po sobie testament, w którym jako jedynego spadkobiercę powołał swojego pełnoletniego syna Mateusza. Oprócz niego miał jednak jeszcze dorosłą córkę Anastazję oraz żonę Weronikę – kobiety nie zostały powołane do dziedziczenia i mają prawo do zachowku po spadkodawcy. W przypadku, gdyby Jan nie pozostawił po sobie testamentu, do dziedziczenia powołani zostaliby jego żona oraz dwójka dzieci – każdy w udziale do 1/3 spadku. W związku z powyższym, Weronice i Anastazji przysługuje żądanie zachowku w wysokości połowy tego, co normalnie odziedziczyłby, gdyby zostały powołane do spadku. Wartość zachowku w ich przypadku wynosi zatem 1/6 na każdą z kobiet, ponieważ 1/2 x 1/3 daje nam właśnie 1/6.
Aby ustalić dokładną wartość zachowku należy pomnożyć przysługujący udział zachowkowy przez wartość całego majątku spadkowego. Przykładowo jeśli w skład spadku wchodzi nieruchomość o wartości 350 000 zł, zaś uprawnionemu przysługuje udział zachowkowy o wartości 1/6, to taka osoba ma prawo żądać zapłaty kwoty 58 333 zł (350 000 x 1/6).
Pamiętajmy, że przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Kiedy można żądać wypłaty zachowku?
Prawo do zachowku nie oznacza, że uprawniony otrzyma zapłatę z mocy samego prawa. Jeśli nie podejmie on odpowiednich działań w ściśle określonym terminie jego roszczenie ulegnie przedawnieniu. W takiej sytuacji uprawniony nie będzie mógł już skutecznie dochodzić swoich praw nawet przed sądem – przedawnione roszczenie o zapłatę zachowku nie zostanie uwzględnione.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu.Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku. Powyższe oznacza, że uprawniony do zachowku może żądać od zobowiązanego wypłaty stosownego świadczenia pieniężnego tylko przez 5 pierwszych lat od chwili otwarcia testamentu. Po tym czasie jego roszczenie ulega przedawnieniu. Jeżeli jednak uprawniony skieruje sprawę do sądu przed upływem tego terminu, bieg przedawnienia ulega przerwaniu, tzn. po zakończeniu sprawy sądowej będzie biegł od początku.
Dochodzenie praw spadkobiercy ustawowego przez zstępnego spadkodawcy jako praw dalej sięgających od prawa do zachowku przerywa bieg przedawnienia przewidzianego dla dochodzenia zachowku. Zgłoszenie zarzutu nieważności testamentu jest czynnością bezpośrednio zmierzającą do ustalenia, że pomiędzy powołującym się na nieważność testamentu a osobą ustanowioną spadkobiercą nie istnieje stosunek prawny uzasadniający wypłatę zachowku. W razie uwzględnienia zarzutu nieważności – roszczenie o zachowek staje się bezprzedmiotowe.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że odsetki za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego, jakim jest zachowek powinny być liczone od daty wskazanego w przepisie art. 455 KC wezwania dłużnika do zapłaty. Wezwanie dla swojej skuteczności powinno zawierać skonkretyzowane roszczenia: skierowanie roszczenia o zachowek przez uprawnioną do niego osobę przeciwko właściwej sobie zobowiązanej z żądaniem zapłacenia określonej kwoty pieniędzy.
Czy można nie płacić zachowku?
Wiele osób sądzi, że wystąpienie z roszczeniem o zapłatę zachowku oznacza bezwzględną konieczność uiszczenia odpowiedniej kwoty na rzecz uprawnionego. Nic bardziej mylnego – roszczenie o zachowek może być skutecznie podważone (czy to na drodze prywatnej, czy też sądowej). Jeśli osoba, wobec której żąda się zapłaty ma słuszne przekonanie, że uprawniony nie powinien otrzymać pieniędzy musi udowodnić swoje stanowisko.
Po pierwsze zachowek nie musi być zapłacony, gdy dojdzie do jego przedawnienia, a więc gdy uprawniony zażąda zapłaty po upływie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu. W tej sytuacji zobowiązany może skutecznie powołać się na zarzut przedawnienia i odmówić zapłaty – jeśli uprawniony skieruje sprawę na drogę postępowania sądowego to również należy powołać się na ten zarzut (sąd wówczas zakończy sprawę i oddali roszczenia powoda).
Drugą sytuacją, która umożliwia uniknięcie zapłaty zachowku jest wydziedziczenie. Jeżeli osoba, która żąda zapłaty została wydziedziczona przez spadkodawcę to wówczas traci ona bezpowrotnie prawo do zachowku (spadkobierca nie musi obawiać się żadnej odpowiedzialności z powodu odmowy zapłaty zachowku, bo jest on w takich sytuacjach po prostu nienależny). Podobnie będzie w przypadku zrzeczenia się dziedziczenia – jeśli potencjalny spadkobierca zawrze ze spadkodawcą (jeszcze za jego życia) stosowną umowę to również utraci prawo do zachowku (podobnie jak jego zstępni).
Trzecią możliwością jest powołanie się na tzw. niegodność dziedziczenia uprawnionego. Jeśli zobowiązany do zachowku będzie w stanie wykazać, że osoba żądająca zapłaty jest niegodna dziedziczenia to roszczenie zachowkowe nie będzie przysługiwało. Zgodnie z treścią art. 928 KC, spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
- podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Pamiętajmy, że o niegodności decyduje wyłącznie sąd, nie zaś osobiste przekonania konkretnej osoby.
Dobrym sposobem na uniknięcie zapłaty zachowku jest także powołanie się na art. 5 KC – tzw. zasady prawidłowego współżycia społecznego. Jeśli zdaniem spadkobiercy zobowiązanego do zapłaty osoba żądająca zachowku nie zasługuje na takie świadczenie to może powołać się na wspomniany przepis i odmówić wypłaty zachowku. Przykładem naruszenia zasad współżycia społecznego w takich wypadkach może być chociażby brak utrzymywania kontaktów ze spadkodawcą lub jego naganne zachowanie względem spadkodawcy, które jednak nie pozwala uznać uprawnionego do zachowku za niegodnego dziedziczenia.
